Nowe informacje, jakie otrzymujemy dzięki odkryciom archeologicznym, sprawiają, że nasze rozumienie wydarzeń opisanych w Piśmie Świętym oraz samej religii wczesnego Izraela powinno być poddane pewnym korektom. Zagadnienie dotyczące początków monoteizmu może nie jest najnowszym tematem, ale z pewnością jednym z ważniejszych. Właściwe bowiem rozumienie początków religii pozwala lepiej zrozumieć kolejne jej etapy i ewentualne wpływy innych religii na proces formowania się idei i kultu Boga.
Historia zbawienia zaczyna się od postaci Abrahama, którego Bóg powołał, aby wyruszył z Ur w kierunku Kanaanu (Rdz 11,31;12,1). Nie był on monoteistą, ale osobą, której wyznanie można określić jako monolatrię (R. de Vaux, S. Łach, J. St. Synowiec, R. Rubinkiewicz). Różnica między monolatrią a monoteizmem jest taka, że monoteizm zakłada wiarę w jednego Boga, natomiast wyznawca monolatrii (nie mylić z henoteizmem) wierzy w istnienie wielu bogów, ale kult oddaje tylko jednemu bóstwu. Oddawanie bowiem czci innym bogom byłoby postrzegane jako grzech.
I tak też od Abraham aż do niewoli babilońskiej (597/586-539 przed Chr.) Żydzi będą wyznawali monolatrię. Faktycznie jest wiele fragmentów w Starym Testamencie potwierdzających wiarę narodu izraelskiego w istnienie innych bóstw. Nie tylko w nie wierzyli, ale również oddawali im cześć, np. Baalowi, bogowi burzy, który zapewniał urodzaj ziemi. Było to powodem upomnień ze strony proroków: Zwrócili się ku Baalom, stali się jak łuk zawodny (Oz 7,16; także Sdz 3,7; 10,10; 2Krl 17,16; 2Krn 23,3 itd.). Natomiast pierwsze teksty biblijne monoteistyczne pochodzą z okresu niewoli babilońskiej (Iz 43,10-11; 44,6-8). To właśnie tam nastąpił przełom. W tym okresie próby i bólu z powodu rozłąki z ziemią ojczystą, naród izraelski dojrzał i zrozumiał, że nie ma innych bogów oprócz jednego Boga Jahwe (Pwt 6,4).
A zatem monoteizm w narodzie Izraelskim istnieje od VI w. przed Chr. Jednakże wiemy, że już wcześniej pojawił się ktoś, kto wierzył w istnienie tylko jednego bóstwa. Otóż tą osobą był faraon Echnaton. Jest on pierwszym udokumentowanym monoteistą w historii świata (E.Hornung, J.P. Allen, J. Assmann, H.A. Schlögl, J.K. Hoffmeier, M. Gabolde). Postać wybitna a jednak mało znana, dlatego wydaje się zasadne, aby w kilku słowach przedstawić naszego bohatera. Faraon Echnaton (Amenhotep IV) został faraonem w młodym wieku i rządził Egiptem przez 17 lat (1353-1335 przed Chr.). Zerwał on z tradycją swoich przodków i odmówił czci głowie panteonu egipskiego – Amonowi-Re oraz innym bogom. Postanowił bowiem zlikwidować w całym Egipcie kult innych bogów i wprowadzić kult jednego boga światła – Atona. Była to największa rewolucja religijna w całej historii Egiptu. Po 5 latach panowania Echnaton i jego rodzina przenieśli się̨ z Teb do nowej stolicy zbudowanej na część boga Atona, zwanej Akhetaton (dzisiaj Tel el-Amarna), co oznacza „Horyzont Atona”. Jednakże, pomimo ogromnych wysiłków ze strony faraona, jego rewolucja nie odniosła sukcesu. Po śmierci Echnatona niemalże natychmiast przywrócono dawny kult Amona-Re i innych bogów Egiptu, a miasto Akhetaton zaledwie kilkadziesiąt lat później zostało w dużej części zniszczone przez Horemhaba (1319-1307 przed Chr.). Niewiele brakowało, aby pamięć o Echnatonie zniknęła na zawsze, ponieważ kolejni władcy zdecydowali o pominięciu jego imienia na liście królów Egiptu. W zasadzie, gdyby nie przypadkowe odkrycie miasta Amarny w XVIII w., prawdopodobnie dzisiejszy świat nigdy by się nie dowiedział o jego istnieniu.
W nawiązaniu do tematu monoteizmu, niektórzy uczeni zwrócili szczególną uwagę na jedno ze zdań tegoż hymnu: „Jedyny bóg, poza którym nie ma innego!”. Tego rodzaju stwierdzenie można by było uznać za wystarczający dowód na to, że faraon był monoteistą. Niestety, jeśli przyjrzymy się innym tekstom starożytnego Egiptu, wówczas znajdziemy znacznie więcej wyznań tego rodzaju. Wystarczy przytoczyć inwokację do boga Ozyrysa na grobie Bak’aa z czasów Ramzesa II: „Ty jesteś ich panem i poza tobą̨ nie ma innego”. A zatem słowa Echnatona „Jedyny bóg, poza którym nie ma innego!”, nie są wystarczającym dowodem na stwierdzenie, że był on monoteistą. Skąd zatem przekonanie u najbardziej znamienitych egiptologów, że jednak Echnaton wyznawał i oddawał cześć tylko jednemu bogu? Przede wszystkim należy wziąć pod uwagę cały kontekst wydarzeń z jego życia. Jak już zostało zaznaczone, Echnaton dokonał największej reformy religijnej w historii Egiptu. Zerwał bowiem z tradycją swoich przodków i odrzucił kult wszystkich bogów Egiptu z Amonem-Re na czele. Zdecydował on o zamknięciu wszystkich świątyń na rzecz kultu boga Atona i nakazał wymazywać imiona innych bogów (szczególnie boga Amona-Re), a nawet samego słowa „bogowie” (netjeru) z grobów, stel, obelisków i świątyń. Po pięciu latach rządów postanowił wyprowadzić się z miasta Tebe, które było ośrodkiem kultu boga Amona-Re i założyć nową stolicę – Akhetaton (dzisiaj Tell el-Amarna). W okresie 17 lat swoich rządów konsekwentnie starał się wyplenić inne wierzenia i zaszczepić w narodzie egipskim wyłącznie kult boga Atona. To właśnie te wydarzenia skłaniają nas do przekonania, że Echnaton był z przekonania monoteistą.
Należy również zwrócić uwagę na samo imię boga Atona, które na życzenie samego faraona zmieniało się kilkukrotnie. Badacze najczęściej określają̨ zapis imienia jako „dydaktyczny” (didactic), ponieważ oprócz samego imienia zawiera on dodatkowe treści mające na celu wyjaśnienie tożsamości Atona. Pierwotnie imię brzmiało następująco:
„Niech żyje Ra-Horakhty, który raduje się na horyzoncie w swoim imieniu Shu, które jest w Atonie”.
W późniejszych zmianach sama struktura nazwy pozostawała identyczna, ale z czasem zostały zniwelowane w zapisie jakiekolwiek odniesienia do mitologii (Horakhty czy Shu). Echnaton usunął wszystkie imiona, które mogłyby w jakikolwiek sposób przywoływać na pamięć inne bóstwa. Ostateczny zapis nazwy Atona był następujący:
„Niech żyje Ra, pan horyzontu, który raduje się na horyzoncie w swoim imieniu Ra, ojciec, który przybywa jako Aton”.
A zatem jego wiara również ewoluowała. I jeśli w początkowej fazie jego życia nie była ona jeszcze do końca zdefiniowana, tak na podstawie zapisu imieniu boga Atona specjaliści wyrażają mocne przekonanie, że w ostatniej fazie swego życia Echnaton stał się monoteistą. A zatem, odpowiadając na postawione pytanie w tytule „Czy Żydzi są ojcami monoteizmu?”, należy stwierdzić, iż z informacji, które posiadamy, odpowiedź jest negatywna: Żydzi nie są ojcami monoteizmu. Pierwszym bowiem udokumentowanym monoteistą w historii świata jest faraon Echnaton.
Więcej na temat religii Echnatona i jej podobieństw do religii starożytnego Izraela:
Jacek Jakub Waszkowiak, Analogie i korelacje pomiędzy religią Echnatona a jahwizmem, ”Biblica et Patristica Thoruniensia” 15 (2022/3), pp. 25-49.
Rozumiem. Jego żoną była Nefreteti.
Nefreteti i hebrajskie słowo „nefesz” są ze sobą związane. Jest to słowo oznaczające dobro, oddech, przyjemność np. po ciężkim dniu pracy. Zdrowie: szczególnie zdrowe bicie serca. Tak odbieram ten symbol w rozumieniu takim, jak go rozumiał Egipt.
Jednak hebrajczycy mieli jak już pisałem, powiązania z j. egipskim i wiele rzeczy jest przekalkowanych, ale pozostaje to kalką językową. Autorzy Biblii nie lubili Egipcjan.
Nefreteti to ponoć ideał piękna.
Jest tak, że monolatria była, ale czytałem też o pananteiźmie jaki reprezentował Ptah.
Hieroglify nie są trudne do odczytania, jeżeli znamy hebrajski. A jednak te języki są różne. Egipcyzmy to bardzo podobne są do rusycyzmów w języku polskim.
To element niszczący poczucie narodowości a jednocześnie warto pamiętać, że te mity nie są tymi samymi co u obcych. Znaczenie jest odwrotne a słowo może mieć ten sam rdzeń.
Tak dla przykładu samo słowo Egipt, ciekawie można odczytywać „kemet”, gdzie jest koniec w postaci „et” a więc coś co w hebrajskim jest zapisywane jak „alef taw”. To by oznaczało w wyrazie kemet „stąd”. A więc kraj ojczysty.
Natomiast co oznacza ke m?
Miałem egzegeze na zajęciach z filozofii wraz z hermeneutyką. To ciekawe zajęcie.
To też ciekawe, że w Egipcie był zakaz onanizacji, a mimo to u Mirosława Barwika czy w „Księdze Umarłych” to Egipcjanie, nie boją się pisać o wielu rzeczach związanych z narządem rodnym Bogów.
Jest koncept szeolu, tu się zgodze, ale jest także koncept jeziora ognia o którym napomina Jezus; rzekomo lub naprawdę spędzający swoje dzieciństwo w Egipcie. A wedle przekazu to z Egiptu czerpać mieli filozoficzną inspiracje Platon, Tales bądź Pitagoras.
A proszę zauważyć: Nefreteti jest przedstawiana właściwie nago. Skąd to wyobrażenie jej, 1:1 w postaci rzeźby?
Czy chciała coś przekazać? Monolatria to prawie monoteizm. Monoteizm występuje u Pitagorasa, u Platona występuje henoteizm i tak samo u Heraklita z Efezu występuje henoteizm. U stoików jest monoteizm a u Epikura jest agnostycyzm. Proszę zobaczyć jaką rolę pełnią bóstwa, jest to physis.
Deizm lub coś nieopodal, gdzie greckie bóstwa są tożsame z siłami w postaci jakiejś rzeczy.
Aton jako Bóg światła.
Ojcze ? Czy niektóre fragmenty Księgi Przysłów pochodzą od pouczeń egipskich Amenemope ?
Podobieństwo jest uderzające. Być może były to dość powszechne sentencje, które autor biblijny wykorzystał. Dzisiaj nie jesteśmy w stanie w sposób pewny stwierdzić, jak to się stało.
Dziękuję za odpowiedź. Słucham wykładów profesora Majewskiego. Ciekaw jestem czy Ojciec zgodziłby się z nim w różnych kwestiach.
P.S. Były słuchasz wykładów Ojca, sympatyk 🙂