Habiru (Hapiru, Apiru) – przodkowie Hebrajczyków?

Biblia to historia zbawienia, czyli historia, która została poddana interpretacji. A zatem, Biblii nie można traktować jako podręcznika z historii. Autor biblijny nawiązuje do wydarzeń historycznych, żeby mówić o Bogu. Stąd też, nie zawsze wydarzenia o których czytamy w Biblii pokrywają się z opisami jakie znamy z historii. W związku z powyższym naukowcy do tej pory stawiają sobie pytanie, skąd pochodzą Żydzi? Jakie są ich korzenie?

Jedna z bardziej popularnych teorii wskazuje na niejakich Habiru (Hapiru, Apiru), jako przodków narodu Żydowskiego[1]. Grupy ludności określane jako Habiru, pojawiają się w różnych dokumentach Bliskiego Wschodu pochodzących z okresu XX-XII w. przed Chr. (Ur – XIX w., Mari – XVIII w., Larsa XVIII w., Nuzi – XV w., Amarna XIV w.). Jest znamienne, że w starożytnych inskrypcjach po Ramzesie IV (1152-1145 przed Chr.), czyli w czasie, kiedy nastąpiło wyjście Żydów z Egiptu (Exodus), Habiru już więcej się nie pojawiają w żadnych starożytnych tekstach.

Najciekawsze informacje jakie o nich posiadamy pochodzą z Tel el-Amarna w Egipcie (XIV przed Chr.). Często są tam wymieniani jako zagrożenie w regionie. Sprzymierzeńcy niejakiego Labaja, władcy Sychem i wrogów Egiptu (EA 286:56; 287:31; 288:38.44; 289:24; 290:13.24). Zwrot „stać się jak Habiru”, który się tam pojawia ma wyraźnie pejoratywne znaczenie[2]. W papirusie Leiden 348 znajdujemy wzmiankę o zaangażowaniu Habiru przy budowie stolicy Ramzesa II: rozdysponuj racje zboża dla żołnierzy i dla Habiru, którzy transportują kamienie na wielki pylon Ramzesa. Podobne wydarzenia są opisane w Księdze Wyjścia, gdzie czytamy, że Hebrajczycy są zaangażowani w budowie miast Pitom i Ramzes (Wj 1,11). Chociaż nie wspomina się tam imienia faraona, to opis ten pokrywa się z danymi archeologicznymi o udziale więźniów wojennych w licznych przedsięwzięciach budowlanych z epoki Ramessydów (XIV-XI w. przed Chr.)[3]. Nazwy Pitom i Ramzes, o których czytamy w Księdze Wyjścia pojawiają się także w pismach Diodorusa Sycylyjskiego (I w. przed Chr.): Pitom oznacza dom boga Atum zaś Ramzes – dom Ramzesa (1.56). Oznacza to, że obie nazwy są oryginalne[4].

Habiru prowadzili koczowniczy tryb życia przenosząc się z miejsca na miejsce. Żyli z pracy rąk własnych. Niekiedy jednak oddawali się napadom lub też wynajmowali się do służby w wojsku. Wielu uczonych wyraża przekonanie, że hebrajski termin Iwrim/Ibrim (Hebrajczycy), którym Biblia określa Izraelitów, odnosi się do wspomnianych Habiru. Fatycznie, również w Biblii mamy passusy w których jest mowa o tym, że Hebrajczycy dopuszczali się napadów w początkach swoich dziejów (Rdz 34; 1Sm 22,1-2; 25; 27), a także o podjęciu przez Dawida oraz jego żołnierzy do służby wojskowej na rzecz filistyńskiego króla Akisza (1Sm 27,5-9; 29,1-4) odpowiadają opisom pozabiblijnym na temat Habiru.

Znamienną rzeczą jest, że termin Iwrim (hebrajczycy), pojawia się w Biblii głównie w tekstach sprzed momentu Exodusu. Ponadto, zazwyczaj używają go obcokrajowcy mówiący do Izraelitów lub o Izraelitach, albo też Izraelici określający siebie jako obcokrajowców[5].

Na zdjęciu posąg Idrimiego – datowany na XVI wiek przed Chr. Przedstawia on Idrimiego, króla starożytnego państewka Alalach (Tell Açana, Turcja). Statua ta została odkryta w ruinach Alalach w 1939 roku przez Leonarda Woolleya. Obecnie znajduje się w zbiorach British Museum.

[1] Nie wszyscy uczeni zgadzają się z tym poglądem. Por. J. Lemański, Księga Wyjścia. Wstęp, przekład z oryginału, komentarz (NKB.ST II), Częstochowa 2009, 78.

[2] Tamże.

[3] Ramessydzi – nazwa XIX i XX dynastii władców starożytnego Egiptu. Panowali w Górnym i Dolnym Egipcie w latach ok. 1320-1085 przed Chr. rezydując w Tebach. Większość z nich nosiła nazwę Ramzes. Por. K. Galling (red.), Textbuch zur Geschichte Israels, Tubingen 1968, 35-36.

[4] Por. Lemański, Księga Wyjścia, 78-79.

[5] Por. J. Synowiec, Pięcioksiąg. Wprowadzenie do Ksiąg: Rodzaju, Wyjścia, Kapłańskiej, Liczb i Powtórzonego Prawa, Kraków 2000, 249-250; Lemański, Księga Wyjścia, 77-79.